Table of Contents

1919: Theremin 2

Achtergrond

In 1919 werd door Lev Sergejevitsj Termen (1896) de Theremin uitgevonden. Leon Theremin was een Russische uitvinder en professor. Van kinds af aan was Termen, geboren in een familie van Franse afkomst, gefascineerd door elektriciteit. In zijn ouderlijk huis bouwde hij als tiener een laboratorium om te experimenteren met hoogfrequentieschakelingen, magnetisme en optica. Aan de universiteit van Sint-Petersburg volgde hij een studie astronomie en natuurkunde. Maar zijn interesse in muziek en instrumenten zorgden ervoor dat hij tegelijkertijd cello studeerde aan het conservatorium. Tijdens de eerste Wereldoorlog werd hij opgeleid als radiotechnicus. Maar in 1919 kreeg hij een aanstelling om in het onderzoeksinstituut te werken van de bevriende natuurkundige Ambram Joffe in Sint-Petersburg. Hier ontwikkelde hij onder andere de Theremin. Rond 1927 ging Lev Termen op wereldtournee met zijn instrument en maakte hij het publiek enthousiast met zijn spookachtige muziek. In 1928 vroeg hij een octrooi op de Theremin aan en liet hij zijn naam Amerikaniseren tot Leo(n) Theremin. Hij verkocht een productielicentie aan het grote Amerikaanse elektronicabedrijf RCA. Leon Theremin was daarnaast ook verantwoordelijk voor het uitvinden van de allereerste drumcomputer, de Rhythmicon. Hij maakte deze in opdracht van Henry Cowell in 1930.

Het instrument

De Theremin is een monofoon instrument. Het kan niet meer dan één noot tegelijk spelen, net zoals bijvoorbeeld een viool. Het instrument is gebaseerd op een oscillator die elektromagnetische trillingen produceert in een hele wijde range van frequenties. Normaal gesproken wordt een oscillator aangepast of afgestemd met een knop of hendel, gevestigd aan een variabele condensator. Dit zijn de standaard knoppen die we nu op synthesizers hebben zitten. Maar in het geval van de Theremin was dat variabele apparaat het menselijk lichaam zelf. De output van het oscillator circuit is simpelweg gekoppeld aan een luidspreker, zodat de frequentie en amplitude veranderingen hoorbaar zijn.

De Theremin is een elektronisch instrument dat je kunt bespelen zonder het instrument aan te raken. Het is de allereerste analoge synthesizer die in staat was traploos de toonhoogte te veranderen. In die zin was het dus een revolutionair apparaat. Toch is het apparaat eigenlijk sinds het ontstaan gevarieerd in populariteit. Toen Theremin zelf stopte met optreden in 1938 werd het apparaat een stuk minder populair. Er zijn slechts een handvol muzikanten ter wereld die ooit echt virtuoos de kunst van het bespelen van de Theremin beheersten. In de jaren '60 won het instrument opnieuw aan populariteit doordat het veelvuldig gebruikt werd in de filmwereld. In veel sciencefiction films was de Theremin geschikt als geluid voor ufo's en vliegende schotels.

De wereldberoemde muziekinstrumenten bouwer Robert Moog begon zijn imposante carrière met het bouwen van Theremins in 1949. De drang om deze Theremins te modificeren leidde tot de productie van modulaire synthesizers. Je zou dus kunnen zeggen dat het bouwen van Theremins voor Robert Moog tot inspiratie leidde voor de creatie van de rest van zijn instrumentarium. Tot op de dag van vandaag produceert het bedrijf van Moog Theremins. Voor ongeveer 450 euro kun je een moderne Theremin aanschaffen. Dat dit instrument, inmiddels al bijna een eeuw oud, nog steeds wordt gemaakt zegt wel wat over hoe uniek dit apparaat is. De Theremin is uniek in zijn soort, er zijn weinig andere instrumenten te vinden die klinken of werken zoals de Theremin. De Theremin wordt vandaag de dag nog regelmatig gebruikt in combinatie met externe effect pedalen, zoals bijvoorbeeld een delay. Op deze manier wordt de Theremin op een moderne manier in hedendaagse muziek toegepast.

De Theremin is onder andere te horen in de herkenningsmelodie van de originele serie van Star Trek. De Theremin produceert een heel herkenbaar, uniek geluid. Vandaag de dag zijn er nog steeds muzikanten die de Theremin gebruiken. Voorbeelden van muzikanten in de afgelopen veertig jaar zijn Aimee Mann, Alice Cooper, Black Eyed Peas, Cake, The Cramps, David Byrne, Elvis Costello, Incubus, The John Spencer Blues Explosion, Led Zeppelin, Marilyn Manson, Massive Attack, Nine Inch Nails, Phish, Pink Floyd, the Pixies, Portishead, Radiohead enThe Spice Girls.

Invloed

Leon Theremin heeft met zijn uitvindingen een stempel gedrukt op ontwikkelingen op een heleboel verschillende vlakken. Hij was belangrijk voor onder andere de wetenschap, radio en televisie uitzendingen, spionage technieken, elektromagnetische circuit ontwerpen maar waar men hem het meest van kent zijn zijn muzikale uitvinden. De Theremin heeft invloed gehad en een stempel gedrukt op popmuziek, klassieke muziek, televisie en film soundtracks maar ook op verschillende avant-garde muziek.

Hoe werkt het?

De Theremin bestaat uit twee antennes die bevestigd zijn aan een kastje. Beide antennes hebben een electromagnetisch veld om zichzelf heen. Allebei de antennes zitten bevestigd aan een electrisch circuit. Door je handen te bewegen wijzig je het electromagnetisch veld en dit heeft effect op de circuits. Deze circuits zitten gekoppeld aan een speaker, waardoor er een compleet analoog geluid wordt geproduceerd. In het begin was de klank van de eerste Theremins heel erg dicht bij een sine wave. Weinig harmonischen, maar heel puur. Dit is tot vandaag de basis van de klank, al is de klank wel ontwikkeld door de jaren heen. Op moderne Theremins kun je het timbre naar smaak aanpassen. De klank varieert van de originele sinus achtige klank, tot een klank met wat meer boventonen. Met de rechterhand kun je de toonhoogte beïnvloeden en met de linkerhand het geluidsvolume. Hoe dichter je hand bij de Theremin hoe hoger de noten zullen zijn die de Theremin laat klinken. Verder van de Theremin af zullen er lage noten worden geproduceerd. Al het fraseren, dynamiek en de articulatie wordt gedaan door de linker hand. Om bijvoorbeeld crescendo of decrescendo effecten te creëren beweeg je je arm omhoog of omlaag.

Hoe klinkt het?

Doordat minimale bewegingen al hoorbaar zijn, klinkt het instrument bijzonder expressief. De klank lijkt op die van een vrouwelijke operastem of een enigszins doffe viool. De theremin wordt ook wel geassocieerd met het geluid van een zingende zaag. Het bereik van de Theremin is erg groot, gemiddeld ongeveer 7 octaven. De laagste noot die de Theremin produceert is afhankelijk van de kwaliteiten van je speaker systeem. Het is ook mogelijk om vibrato toe te voegen tijdens het spelen. Dit doe je door je hand heen en weer te bewegen in plaats van omhoog en omlaag.

Stemming

Om het instrument te stemmen stem je niet een standaard A op 440 Hz. In plaats daarvan moet je het elektromagnetisch veld aanpassen op jezelf, als speler. Elk lichaam heeft weer een andere invloed op het magnetische veld, waardoor alleen de speler zijn eigen Theremin juist kan stemmen. Je kunt met de 'register' knop switchen tussen de verschillende octaven.

Bronnen

Video

Auteurs